Heiligdomsvaart wil bruggen bouwen
Tekst: Matheu Bemelmans | Foto’s: Jean-Pierre Geusens
Eens in de zeven jaar staat Maastricht in het teken van de Heiligdomsvaart. Letterlijk: een bedevaart naar heiligdommen. Daarmee worden de relieken van verschillende heiligen bedoeld, die in Maastricht bewaard worden en waarvan die van Sint-Servaas het belangrijkste zijn. Maar de Heiligdomsvaart is véél meer. Het is een religieus, cultureel en maatschappelijk festival dat mensen met elkaar wil verbinden. Het thema verwijst daar deze keer nadrukkelijk naar: ‘Wees een bruggenbouwer’.
Maastrichtenaren denken in periodes van zeven jaar. Iets gebeurt altijd vóór of ná de volgende Heiligdomsvaart. Hoe kan het ook anders als dit al eeuwenlang in je systeem zit. Al meer dan 630 jaar om precies te zijn. De oudste bronnen geven aan dat er in 1391 in Maastricht al een Heiligdomsvaart werd gehouden. Het is niet uitgesloten dat dit vóór die tijd ook al gebeurde, alleen zijn daar geen harde bewijzen voor. De oorsprong ligt in de bedevaarten naar het graf van Sint-Servaas. Deze missionaris leefde in de vierde eeuw en geldt als de eerste bisschop in Maastricht en daarmee ook de eerste verkondiger van het geloof in wat wij nu Nederland noemen.
Boven zijn graf werd later de huidige Sint-Servaasbasiliek gebouwd, die zich ontwikkelde tot een kapittel- en bedevaartkerk. Vanaf de zuilengang boven de apsis werden tijdens een Heiligdomsvaart de relieken van Sint-Servaas getoond aan de pelgrims die zich op het Vrijthof hadden verzameld. Dit waren onder meer de heilige doeken die in zijn graf waren aangetroffen, zijn bisschopsstaf, pelgrimsstaf, drinkbeker, kelk en pateen. En natuurlijk het borstbeeld, waarin de schedel van de heilige is gevat. Ook relieken van andere heiligen werden getoond, zoals het borstkruis dat de evangelist Lucas voor Maria zou hebben gemaakt en de arm van de apostel Thomas.
Uitbundig
De kern van het feest is in de loop van die bijna zes en een halve eeuw in wezen niet veranderd. Het gaat nu nog steeds om het tonen van de relieken, maar de wijze waarop is wel veranderd. Tegelijkertijd valt op dat ook de middeleeuwse Heiligdomsvaarten al gepaard gingen met grote festiviteiten in de stad. Die waren soms zelfs zo uitbundig dat het stadsbestuur regels moest opstellen om alles in goede banen te leiden. “Maastricht had destijds tienduizend inwoners en tijdens een heiligdomsvaart kwamen er wel honderdduizend pelgrims naar de stad,” legt Theo Bovens uit. “De bedevaarten naar Sint-Servaas hebben de geschiedenis van de stad bepaald. Zonder Servaas was Maastricht een dorp gebleven. De heiligenverering heeft de stad groot gemaakt.”
De oud-gouverneur is voorzitter van de Vereniging het Graf van Sint-Servaas, die de Heiligdomsvaart organiseert. Al maanden is hij er druk mee in de weer. Het officiële programma vindt weliswaar plaats van 12 tot en met 22 juni, maar de afgelopen maanden hebben er al allerlei activiteiten plaatsgevonden en natuurlijk moest er veel geregeld en voorbereid worden. Op de vraag wat de Heiligdomsvaart anno 2025 is, antwoordt Bovens: “Het is een religieus, cultureel én maatschappelijk festival in Maastricht, dat nauw verbonden is met een bedevaart naar Sint-Servaas en met het tonen van zijn relieken. De kern is heel religieus, maar daar omheen zijn er allerlei culturele evenementen, zoals exposities, concerten, toneeluitvoeringen en filmvoorstellingen.”
Ommegangen
Voor veel mensen spreken de twee ommegangen op zondag 15 en zondag 22 juni het meest tot de verbeelding. Dan trekt Maastricht alles uit de kast wat het aan broederschappen, dragersgildes en muziekverenigingen heeft. Er lopen zeker tweeduizend mensen in een lange stoet door de stad. De vier grote stadsdevoties (Sint-Servaas met het borstbeeld en de Noodkist, het borstbeeld van Sint-Lambertus, het Zwarte Kruis van Wyck en het beeld van Onze-Lieve-Vrouw Sterre der Zee) zijn natuurlijk prominent aanwezig, maar ook de relieken van tal van andere heiligen worden meegedragen in de processie. Dan zijn er nog allerlei historische en Bijbelse taferelen die onderweg worden uitgebeeld. Het geheel is telkens een kleurrijk geheel.
“Het grootste katholieke evenement van Nederland,” noemt Bovens de Heiligdomsvaart. Hij verwacht zeker 175.000 bezoekers. “Een deel komt voor de traditie en het mooie schouwspel. Daarbij spelen zeker ook gevoelens van nostalgie, katholiek DNA en trots mee,” zegt hij. Maar er zijn volgens hem ook mensen die meer diepgang zoeken. “Zij komen speciaal voor de vieringen, de gebedsmomenten en de reliektoningen. En dan is er nog de groep die vooral historisch en cultureel geïnteresseerd is en voor de exposities, de concerten en de kunstwerken komt. Alle drie de motieven zijn prima. Vanuit de organisatie proberen wij iedereen uit te leggen dat er nog méér te beleven is,” aldus Bovens.
Bruggenbouwers
Om dat ‘meer’ enigszins te kanaliseren, krijgt sinds de Tweede Wereldoorlog elke Heiligdomsvaart een thema. “Daardoor kun je aan het programma naast het religieuze en het culturele ook een sociaal-maatschappelijk luik toevoegen en dat zorgt voor veel verbinding,” legt Bovens uit. Het thema van deze keer ‘Wees een bruggenbouwer’ leent zich daar volgens hem uitstekend voor. “Een van de activiteiten is een concert in een asielzoekerscentrum. Daarmee sla je een brug. Hetzelfde geldt voor de vertoning van een film in een wijk die als sociaal zwak bekend staat. Zo worden allerlei doelgroepen bij de Heiligdomsvaart betrokken, ook als ze niet meteen heel kerkelijk zijn.”
Het aantal initiatieven dat met het thema aan de slag is gegaan, is deze keer opvallend groot. Ook organisaties die formeel niks met de Heiligdomsvaart te maken hebben, hebben de handschoen opgepakt. “Daar zitten pareltjes tussen,” zegt Bovens. “Kunstenaars hebben schilderijen over het thema gemaakt, in het Maastricht Museum is een expositie over pelgrimeren te zien en we hebben een mode-event rond het thema ‘bruggen bouwen’ gehad. Daar waren driehonderd mensen bij betrokken die normaal nooit in een kerk komen. Er zijn dus al bruggen geslagen.”
Keizer
Een van de grote trekpleisters is deze keer de theaterproductie ‘De keizer van Maastricht’ die door Toneelgroep Maastricht en het Limburgs Jeugd Symfonieorkest wordt opgevoerd in de Koepelkerk. De landelijk bekende acteur Frank Lammers kruipt in de huid van de excentrieke Amerikaanse zakenman Joshua Norton, die voorstelde om in zijn stad San Francisco een stalen brug te bouwen. Tegelijkertijd riep hij zichzelf uit tot keizer van Amerika. Norton was zowel een zwerver als visionair, een verbinder als een dromer. Regisseur Servé Hermans ziet hem daarom in allerlei opzichten als een bruggenbouwer, waarmee de link naar de Heiligdomsvaart en Maastricht gelegd is.
Greep uit programma Heiligdomsvaart
Vieringen
De heiligdomsvaart start officieel op donderdag 12 juni. Die avond is er een sterbedevaart met de vier stadsdevoties naar het Vrijthof. Daar vindt dan een ceremonie plaats met water uit de bron van Sint-Servaas. Vervolgens wordt in de Servaasbasiliek de Heiligdomsvaart officieel geopend door bisschop Ron van den Hout. In de dagen erna zijn er tot en met 22 juni dagelijks tal van activiteiten. In de Servaasbasiliek zijn er dagelijks een of meer eucharistievieringen met bijzondere groepen. Ook is er gelegenheid tot stil gebed bij de Noodkist. En er zijn momenten waarop zowel in de Sint-Servaasbasiliek als in de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek relieken getoond worden.
Grote vieringen en ommegangen
Hoogtepunt van de Heiligdomsvaart zijn natuurlijk de ommegangen op de twee zondagen. Op zondag 15 juni is er om 10.00 uur een pontificale eucharistieviering in de Servaasbasiliek die rechtstreeks door KRO-NCRV op televisie wordt uitgezonden. Hoofdcelebrant is dan bisschop Ron van den Hout. ’s Middags trekt vanaf 14.00 uur de ommegang door de straten van Maastricht. Op zondag 22 is er ’s middags om 15.00 uur in de Servaasbasiliek weer een pontificale eucharistieviering, deze keer met kardinaal Wim Eijk van Utrecht als hoofdcelebrant. Op die tweede zondag trekt de ommegang ’s avonds, vanaf 19.00 uur. Het eerste stuk gaat met boten over de Maas als een echte waterprocessie. Vervolgens trekt de stoet het laatste stuk over straat naar het Vrijthof en de Servaasbasiliek voor de afsluiting van de Heiligdomsvaart.
Concerten en exposities
Rond de ommegangen en vieringen zijn er gedurende de hele periode van de Heiligdomsvaart tal van culturele evenementen. Zo wordt in de Koepelkerk de theaterproductie ‘De Keizer van Maastricht’ opgevoerd door Toneelgroep Maastricht en het Limburgs Jeugd Symfonieorkest. In de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek gaat het concert ‘Somnium al Salaam’ door Studium Chorale in première. Verder zijn er exposities in het Maastricht Museum, in het Bonnefantenmuseum en in de schatkamers van de twee basilieken.
Motorzegening en kinderstoet
Er zijn ook lezingen, orgelconcerten, carillonconcerten en optredens van harmonieën en fanfares. Op zaterdag 14 juni is er ’s ochtends een motorzegening op het Vrijthof en ’s middags een kinderstoet. Ook is er gedurende die Heiligdomsvaartweek een dauwtrapwandeling vanuit Maastricht-Oost, een jeugdpelgrimage vanaf Kasteel Neercanne en een pelgrimswandeling vanaf Houthem naar Maastricht.
Pastorale middag
Tijdens de Heiligdomsvaart wordt er een speciale middag gehouden voor alle priesters, diakens, religieuzen, seminaristen, catechisten, pastoraal werkers, kerkbesturen en alle anderen die in de pastoraal werkzaam zijn. Op dinsdag 17 juni is er om 14.00 uur in de Sint-Janskerk een lezing door vicaris-generaal Hans Tercic van het bisdom Hasselt met als titel: “Priesterschap en het geschenkkarakter van de genade”. Om 17.00 uur worden in de ernaast gelegen Sint-Servaasbasiliek de vespers gezongen door de benedictijner monniken van Mamelis. Om 19.00 uur is er een afsluitende eucharistieviering.
Heiligdomsvaartdag voor vrouwen
Op vrijdag 20 juni is er een speciale Heiligdomsvaartdag voor vrouwen, met onder meer een eucharistieviering met bisschop Gerard de Kort van Den Bosch en dialooggroepen en workshops over ‘bruggen bouwen tussen vrouwen’. Deze dag is een initiatief van de Stichting Mgr. Schrijnenhuis, ZijActief en LimburgsLiefste.
Het volledige programma van de Heiligdomsvaart is te vinden op www.heiligdomsvaartmaastricht.nl
Meer Heiligdomsvaarten
Een Heiligdomsvaart is géén exclusief Maastrichts fenomeen. In de brede regio rond de Maas bestaan er meer van deze zevenjaarlijkse feesten. Om te beginnen kent Limburg een tweede Heiligdomsvaart in Susteren. De volgende editie daarvan is in 2028. In het Duitse grensgebied bestaan heel grote Heiligdomsvaarten in Aken, Kornelimünster en Mönchengladbach. De eerstvolgende vinden eveneens in 2028 plaats. Belgisch-Limburg (bisdom Hasselt) kent twee feesten die weliswaar een andere naam hebben, maar toch in de zevenjaarlijkse traditie passen: de Kroningsfeesten in Tongeren (2030) en de Virga Jessefeesten in Hasselt (vermoedelijk 2031). Wie wat verder de Maas opvaart, komt in Franstalig België zogeheten ‘septennales’ tegen. Onder meer in Huy, Stavelot in de Ardennen en in Fosses-la-Ville tussen Namen en Charleroi.