Mei is traditioneel de Mariamaand, maar op de eerste dag van die maand staat haar man Sint-Jozef centraal. De Kerk herdenkt hem dit weekeinde als patroon van de arbeiders. Paus Franciscus heeft dit jaar uitgeroepen tot een speciaal Jozefjaar. Mgr. Herman Woorts stelt de verschillende voorstellingen van Sint-Jozef in de kunst voor.

Dat de heilige Jozef (van Nazareth) vele gedaantes kent, merkte ik al op jonge leeftijd. Zo stond bij mijn grootouders een statig okergeel beeld van Jozef, met in zijn ene hand een lelie en in zijn andere hand een zaag. Als kind sprak het Jozefbeeldje in hun kerststal mij echter meer aan; hij had kleuren en knielde bij het Kind. Bij ons thuis had Jozef bij de kribbe dan weer een lantaarn vast. Later zag ik dat hij de eeuwen door op nog veel meer (heel) verschillende manieren werd afgebeeld. Hieronder een schets.

De oudste voorstellingen waarop Jozef te zien is, dateren uit de 4de – 5de eeuw. Deze gaan over de menswording van Gods Zoon, in het bijzonder Zijn geboorte te Bethlehem. We zien Jozef dan ook – evenals Maria – nooit alleen (dat zal eeuwen zo blijven).

Op het concilie van Efeze in 431 krijgt Maria de titel Moeder Gods. Ter ere daarvan wordt in Rome kort daarna de basiliek Santa Maria Maggiore gebouwd. Op de mozaïeken van de triomfboog (5de eeuw) aldaar is Jozef te zien bij de verschijning van de engel aan hem in een droom, bij de opdracht van de pasgeboren Jezus in de Tempel en bij de vlucht naar Egypte.

Vanaf de 6de eeuw komt Jozef steeds vaker in beeld. Dat is mede ingegeven door niet-Bijbelse geschriften (apocriefen) uit de Oudchristelijke tijd, waaronder het Proto-evangelie van Jakobus (2de eeuw). Zo wordt verhaald dat Jozef een bejaarde weduwnaar was toen de jonge Maria hem werd toevertrouwd. Er waren verschillende huwelijkskandidaten die allen hun staf inleverden. Dat de hemel Jozef had uitgekozen, werd duidelijk doordat een duif op zijn staf neerdaalde. Zijn staf werd later een lelie, als teken van zijn kuisheid.

Aan Jozef wordt ook het Kind van Maria toevertrouwd. Eeuwenlang – in het Oosten en Westen – wordt hij zittend afgebeeld in de buurt bij de kribbe, eerst in de Geboortegrot, later (in het Westen) ook in een ruimte die meer aan een kerk – in het bijzonder de Geboortekerk van Bethlehem – doet denken, terwijl Maria ligt op een rustbed.

Jozef kijkt doorgaans niet blij. Maar wat hij doet is waarschijnlijk overwegen en wel het mysterie van de maagdelijke geboorte. Later zien we op Oosterse voorstellingen – denk aan onder andere iconen – bij de overpeinzende Jozef vaak een oud mannetje in schaapskleren afgebeeld; mogelijk een herder die hem vertelt over wat de engelen hem en zijn collega’s hebben verkondigd over het Kind. Of is het Jesaja die Jozef herinnert aan zijn profetie dat de maagd een zoon zal baren?

Vanaf de hoge Middeleeuwen zien we in het Westen Jozef zelf steeds meer afgebeeld als een klein oud mannetje die zijn rol als ‘voedstervader’ vervult. Zo kan hij bij de kerststal zijn kous uittrekken om windselen voor het Kind te maken, een vuurtje aanblazen of een papje koken voor Jezus.

Of hij schijnt met een kaars of lantaarn bij. Dat laatste gaat terug op de H. Birgitta van Zweden (14de eeuw) die in een visioen in Bethlehem zag dat “een oude zeer eerbiedwaardige man” een kaars aan de wand van de Geboortegrot had bevestigd vlak vóór de bevalling van Jezus.

Vanaf de 14de eeuw groeit de devotie voor Jozef. Dat is vooral te danken aan de franciscanen en de karmelieten, onder wie de H. Teresa van Avila die in 1552 een door haar gesticht klooster aan Jozef toewijdde.

Vanaf de 16de eeuw verandert het beeld van Jozef. Zo uitte Johannes Molanus, professor theologie aan de universiteit van Leuven, kritiek op afbeeldingen van Jozef als een ”oud onnozel manneke dat nauwelijks tot vijf kon tellen.” Het Concilie van Trente gaf richtlijnen waaraan de uitbeeldingen van heiligen moesten voldoen. Jozef wordt dan steeds vaker jonger en krachtiger uitgebeeld én – dat is nieuw – alleen of samen met de kleine Jezus. Zo wijst Jozef in het enige bedevaartoord ter ere van hem in ons land (in Smakt bij Venray) Jezus – die nog maar net kan lopen – de weg.

De Contrareformatie (16de eeuw) bevorderde volksdevoties en Jozef werd daardoor een echte volksheilige. Onder invloed van de Jezuïeten verspreidden zich – tot ver buiten Europa – voorstellingen van de ‘aardse Drie-eenheid’: Jezus staande te midden van Maria en Jozef.

Steeds vaker wordt ook het sterven van Jozef verbeeld (omringd door de volwassen Jezus en Maria) en wordt hij aangeroepen om een ‘zalige dood’.

In de 17de eeuw – de tijd van de Barok – wordt zijn feestdag (19 maart) in heel de Kerk gevierd. In 1870 wordt Jozef uitgeroepen tot patroonheilige van de Kerk. Naast de bekende lelie krijgt hij in zijn hand ook een schip – als beeld van de Kerk – of een kerkmodel. In de neogotiek (19de eeuw) zien we Jozef – naast de volle haardos – ook weer met een kaal hoofd, maar nooit meer op de wijze zoals in de late Middeleeuwen. Vanaf die tijd heeft hij geregeld timmermansgereedschap bij zich.

In onze tijd zijn wij bekend met christelijke kunst die gemaakt is of wordt in andere continenten. Zo kennen we kerstgroepen uit Latijns-Amerika of Afrika met de huidskleur en kleding van het betreffende land. Jozef lijkt zich er senang bij te voelen. Dat kan ons niet verbazen, want hij kent de eeuwen door vele gedaantes. Maar nóg meer omdat hij weet: het Kind van Maria dat hem was toevertrouwd, is gekomen voor de mensen van alle tijden en plaatsen. En dat mag in beeld gebracht worden. Dat het (voor)beeld van Jozef ons moge inspireren om ook te koesteren en beschermen wie en wat God óns in het leven heeft toevertrouwd.

+ Herman Woorts,
hulpbisschop van Utrecht
 

Mgr. Woorts doceert christelijke kunst en iconografie aan de priester- en diakenopleidingen van het aartsbisdom Utrecht en het bisdom Breda.

 

Nieuwe gebedsprentjes Sint-Jozef

Het bisdom Roermond heeft bij gelegenheid van het Sint-Jozefjaar nieuwe gebedsprentjes van Sint-Jozef uitgegeven. Deze zijn gratis te bestellen. Lees verder >>>>

Illustratie: Afbeelding van Sint-Jozef Arbeider /  H. Familie in de Sint-Josephkapel in Mechelen-Hilleshagen.