Zoals Prinsjesdag het feest is van de democratie, zo is Kerstmis het feest van de menselijke waardigheid. De democratie moet worden beschermd, de menselijke waardigheid moet worden verdedigd tegen krachten die het bedreigen en ondermijnen.

De schepping van hemel en aarde en al wat erop is, mondde uit in de schepping van de mens. Wat de mens tot mens maakt, is de vrijheid waarmee hij kan kiezen, liefhebben, geloven in God, denken en lachen. Ook het bidden maakt de mens tot mens. De moderne wetenschap constateert steeds vaker overeenkomsten tussen mens en dier (primaten). Bepaalde dieren hebben inderdaad een vorm van intelligentie en een gevoel voor sociale verhoudingen. In het scheppingsverhaal lezen we dat de dieren op het land op dezelfde zesde dag geschapen worden als de mens (Gen 1,24-31). Dat betekent dat de Bijbelse auteur een bepaalde overeenkomst zag tussen dier en mens: ze kunnen met benen/poten over het land lopen. Zo zijn ook vissen en vogels op dezelfde vijfde dag geschapen (Gen 1,20-23). Zij bewegen zich op een vergelijkbare manier; ze doorklieven het water/de lucht met een zeilende beweging. Toch is de mens onvergelijkbaar met al het andere dat geschapen wordt. Hij is geschapen naar Gods beeld en gelijkenis (Gen 1,26) en dat wordt van geen enkel ander schepsel gezegd. In het Bijbelse scheppingsverhaal heeft de mens een onvergelijkbare waardigheid.

Waardigheid en verlossing
Door mens te worden heeft God deze waardigheid nog eens onderstreept en benadrukt. Gods Zoon heeft de gelijkenis met God verlaten om de gelijkenis met de mens aan te nemen. Hij is mens geworden. Dat vieren we met Kerstmis. Toen Jezus gemarteld aan het kruis hing, deed niets ons nog aan God denken. Er was niets van Gods heerlijkheid en eeuwigheid te ontdekken in deze stervende Man. Bij de geboorte van Jezus zouden we nog van een goddelijke ervaring kunnen spreken. De geboorte van een kind maakt ons ontvankelijk voor het wonder van het nieuwe leven. Maar het leven van Jezus eindigde allesbehalve goddelijk.

Moderne tijd
We hebben tegenwoordig terecht veel aandacht voor de waardigheid van de mens. In zekere zin is dat een vrucht van de moderne tijd. In 1948 werd de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens opgesteld. Het Tweede Vaticaans Concilie heeft dit thema besproken in een apart document Dignitatis humanae. Er zijn in de historie van de mensheid voldoende mensenrechtenschendingen geweest. We hoeven maar te denken aan nutteloze oorlogen, terechtstelling van zogenaamde heksen, verwaarlozing van kinderen en zwakken, de wijze waarop in sommige landen mensen gevangen worden gehouden, de verpaupering in arbeiderswijken in de tijd van de industrialisatie. Gelukkig is er veel ten goede gekeerd. Over vele schendingen van de menselijke waardigheid zijn we het eens. We vinden het allemaal onmenselijk hoe er in oorlogen onschuldige slachtoffers vallen, we vinden het mensonwaardig om vluchtelingen en migranten aan hun lot over te laten. We zijn ontzet als er kinderen worden misbruikt, verwaarloosd of opgesloten.

Abortus
Er zijn ook situaties waarbij we verschillend denken. In de politiek en in sommige politieke partijen en geledingen in de samenleving leeft de wens om abortus tot mensenrecht te verklaren. Dit gaat rechtstreeks in tegen het recht van het ongeboren kind in de moederschoot om te mogen leven. Een kind in de moederschoot is een nieuwe mens, een andere persoonlijkheid dan de vader en de moeder. De kleine vrucht is in de moederschoot aan de moeder toevertrouwd om zich te kunnen ontwikkelen en geboren te kunnen worden en op te kunnen groeien. Ik kan me bij een recht om het kindje weg te laten nemen niets voorstellen. Pro-life mensen worden er vaak van beschuldigd alleen op te komen voor het ongeboren leven en geen aandacht te hebben voor andere vormen van schending van mensenrechten. Dit zou waar kunnen zijn, maar het gaat bij abortus wel altijd om een individuele mens in de meest hulpeloze eerste fase van zijn leven.

Onvoorwaardelijke liefde
Het gevaar bestaat dat het menselijk leven louter functioneel wordt gezien. Het leven en al wat we doen moet (economisch) nut hebben. En als het geen nut meer heeft, heeft het geen waarde meer. Maar er zijn dingen in het leven die hun waarde behouden, altijd en in alle omstandigheden. Het menselijk leven is daarvan een voorbeeld. In dat kader heeft paus Franciscus geoordeeld dat de doodstraf onder geen enkel opzicht acceptabel is. Waarom geldt voor het ongeboren leven niet hetzelfde? Als we ons niet meer oriënteren op Gods onvoorwaardelijke liefde, is het menselijk leven niet meer veilig. Dan zullen gaandeweg meer ‘nutteloze’ mensen gevaar lopen. Sommigen hebben geen ‘nut’ meer, maar ze zijn wel waardevol. De onvoorwaardelijke liefde van God – die wij terecht unaniem belijden – betekent dat wij het leven dienen te beschermen, ook het leven in de moederschoot. Als de mens alleen naar zijn functie wordt beoordeeld, verliest hij uiteindelijk zijn waarde.

Kunstmatige intelligentie
Een nieuwe vorm van menselijke onwaardigheid doet zich voor bij kunstmatige intelligentie. De traditionele functies die typisch zijn voor de mens – denken – worden overgenomen door machines. Paus Franciscus en ook paus Leo hebben er aandacht voor gevraagd. De mens die zijn eigen denkend en lerend vermogen onvoldoende benut, erkent niet zijn eigen waardigheid. Het geheugen gaat zienderogen achteruit, want we kunnen toch alles opzoeken! Gebruik maken van kunstmatige intelligentie is op zich niet verkeerd, maar het zal heel moeilijk zijn om daar gedisciplineerd mee om te gaan en grenzen te erkennen. We hebben onze menselijke vermogens niet voor niets gekregen en die staan altijd ten dienste van de liefde en het geloof. Artificiële intelligentie kent die werkelijkheden niet. En kan ertoe leiden dat zelfs het denkvermogen, dat zo bepalend is voor de mens, nutteloos lijkt te zijn geworden.

Bidden
Ook bidden heeft iets nutteloos. Misschien hebt u de ervaring dat u wel eens wordt verhoord. Maar ook als dat niet het geval is, blijft u bidden. Want het gebed heeft betekenis in zichzelf, niet alleen vanwege een eventuele verhoring. Gebed is een uiting van liefde tot God en de medemens. Liefde heeft in zichzelf ook geen nut, maar het geeft het leven wel betekenis en een bestemming. En je wordt er gelukkig van. Hoe kijkt de mens tegen zijn eigen waardigheid aan? En tegen die van anderen? Deze kwestie speelt in onze wereld en tijd op tal van terreinen.

We vieren binnenkort Kerstmis. In Jezus heeft God zich niet te groot geacht. Hij is mens geworden en dicht bij ons gekomen. Hij heeft de mens zo waardig geacht dat Hij zelf mens wilde worden. Mede namens de hulpbisschop, de vicaris-generaal en andere medewerkers wens ik u die nabijheid toe als u in deze dagen het kerstfeest viert met andere gelovigen en met familie en vrienden. Zalig Kerstmis.

+ Ron van den Hout
bisschop van Roermond